Tükenmişlik Sendromu (Burnout) Nedir?
Tükenmişlik sendromu (burnout), ilk kez 1974 yılında psikoterapist Herbert J. Freudenberger tarafından tanımlanmıştır. Başlangıçta sosyal hizmetler alanında çalışanların yaşadığı mesleki bir tükenme olarak tanımlanan sendrom, günümüzde hemen her meslek grubunda gözlemlenmektedir.
Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tükenmişliği kronik iş yorgunluğu, enerji kaybı, işten soğuma ve profesyonel başarıda düşüş ile tanımlasa da klinik olarak hastalık sınıfında değerlendirmemektedir.
Tükenmişlik Sendromu ile Depresyon Arasındaki Farklar
Tükenmişlik sendromu ve depresyon benzer belirtiler taşısa da nedenleri ve belirtilerin ortaya çıkış biçimleri farklıdır.
Depresyon, genetik ve biyolojik faktörlerin yanı sıra kişisel yaşantılardan kaynaklanabilirken tükenmişlik, ağırlıklı olarak mesleki yaşamın getirdiği stresle ilişkilidir.
Depresyon, daha içsel ve biyolojik nedenlere dayanırken tükenmişlik, genellikle uzun süreli ve yönetilemeyen stresin iş yaşamına etkisiyle kendini gösterir.
Tükenmişlik Sendromunun Belirtileri
Tükenmişlik sendromunun belirtileri genellikle üç ana kategoride incelenmektedir:
- Duygusal Tükenme: Bu aşamada kişi kronik bir yorgunluk, hayal kırıklığı ve enerji eksikliği yaşar.
- Duyarsızlaşma: Kişi, iş veya meslekle ilgili alaycı bir tavır sergiler, diğer bireylere veya iş arkadaşlarına karşı duygusal mesafe hisseder.
- Düşük Kişisel Başarı Hissi: Kişi, kendi yeteneklerine olan güvenini kaybeder ve mesleki tatminsizlik hissi artar. Tüm bu belirtiler bir araya geldiğinde bireyin genel performansında düşüşe neden olabilir.
Bunların yanı sıra tükenmişlik sendromu fiziksel, duygusal ve davranışsal belirtilerle de fark edilebilmektedir:
- Fiziksel belirtiler: Kronik yorgunluk, baş ağrıları, uyku bozuklukları ve bağışıklık sisteminde zayıflama.
- Duygusal belirtiler: Sürekli başarısızlık hissi, isteksizlik, yalnızlık, motivasyon eksikliği.
- Davranışsal belirtiler: İşe geç kalma, işleri erteleme, arkadaşlardan uzaklaşma, öfke patlamaları.
Tükenmişlik Sendromuna Neden Olan Kişilik Özellikleri
Mükemmeliyetçi, yüksek başarı odaklı, işkolik ve sorumluluk bilinci yüksek bireyler tükenmişlik sendromu yaşamaya daha yatkındır. Ayrıca başarı kaygısı yüksek bireylerde ve başkalarını memnun etme eğiliminde olan kişilerde tükenmişlik sendromu daha sık görülmektedir.
Bu kişilerin kendine sınır koymakta zorlanmaları, kendilerini kabul ettirmek için gösterdikleri çaba ve beklentilerinin altında bir sonuç aldıklarında hissettikleri tatminsizlik, onları stresli ve tükenmiş bir ruh haline sürükleyebilir.
Tükenmişlik Sendromunun Evreleri
Tükenmişlik sendromu ani bir şekilde ortaya çıkmaz, genellikle dört ana evrede gelişir.
- Şevk ve Coşku: Kişi, işe veya hedeflere karşı büyük bir enerji ve adanmışlıkla başlar. Ancak bu dönemde kendisine veya sosyal çevresine vakit ayıramaması, psikolojik yıpranmaya sebep olabilir.
- Durağanlaşma: Bu dönemde kişinin işine karşı duyduğu istekte azalma olur, iş yükünün özel hayatına yansıdığını fark eder. İşten aldığı tatmin ve motivasyon azalır.
- Engellenme ve Hayal Kırıklığı: Artan iş yükü sebebiyle kişi işine karşı öfke ve hayal kırıklığı hissetmeye başlar. İş tatmini azalır ve engellenmişlik hissi yaşar, hatta çevresine karşı soğuk ve mesafeli davranabilir.
- Umursamazlık: Kişi, artık işine ve mesleki gelişimine karşı ilgisini tamamen kaybetmiştir ve motivasyon eksikliği yaşar. İşten fiziksel ve duygusal olarak uzaklaşır.
Tükenmişliğin Örgütsel ve Çevresel Etkenleri
Yoğun iş yükü, adaletsiz iş dağılımı, mesai saatlerinin uzaması, liderlik tarzının destekleyici olmaması, sorumlulukların sürekli artırılması ve yetersiz geri bildirim gibi faktörler tükenmişlik sendromuna neden olabilir.
Özellikle bireyin işyerindeki karar alma süreçlerine dahil edilmemesi, ödüllendirme eksikliği ve çalışanlar arasındaki adil olmayan ilişkiler de tükenmişliği tetikleyen kurumsal faktörler arasındadır.
Tükenmişliğin Psikolojik ve Fiziksel Etkileri
Tükenmişlik sendromu, birey üzerinde ciddi psikolojik ve fiziksel etkiler bırakabilir. Sürekli yorgunluk, uyku bozuklukları, baş ağrıları ve sindirim sorunları gibi fizyolojik etkilerin yanı sıra depresyon, kaygı bozukluğu, anksiyete, öfke patlamaları ve özgüvende azalma gibi psikolojik etkiler de görülebilir. Bu semptomlar zamanla bireyin sosyal ilişkilerine de yansır ve çevresiyle olan iletişiminin zayıflamasına neden olabilir.
Risk Altındaki Meslek Grupları
Sağlık çalışanları, öğretmenler, sosyal hizmet çalışanları, müşteri hizmetleri temsilcileri ve çağrı merkezi personelleri gibi insanlarla yoğun etkileşim içinde olan meslek gruplarında tükenmişlik sendromu riski daha yüksektir.
Hizmet sektöründe çalışan kişilerde başkalarına yardımcı olma yükümlülüğü tükenmişlik riskini artırır. Bunun yanı sıra yüksek hedeflere odaklanan profesyonellerde de tükenmişlik yaygın olarak görülür.
Tükenmişlik Sendromundan Korunmak için…
Tükenmişlik sendromundan korunmak için sağlıklı beslenme, düzenli uyku, düzenli egzersiz yapma, sosyal destek ve stres yönetimi oldukça önemlidir. Kişinin sınırlarını belirleyebilmesi, gerektiğinde hayır diyebilmesi, hobilerine zaman ayırarak zihinsel rahatlama sağlaması tükenmişliği önleyebilmektedir.
Aynı zamanda iş ve özel hayat dengesini sağlamak da tükenmişlik sendromunun önüne geçmek için etkili bir yöntemdir.
Uzman Desteği
Tükenmişlik sendromunun tedavisinde bilişsel davranışçı terapi, psikanalitik terapi ve varoluşçu terapi gibi psikoterapi yöntemleri kullanılmaktadır. Terapi, bireyin kendi stres faktörlerini tanımlamasına ve bu etkenlerle baş etme stratejileri geliştirmesine yardımcı olmaktadır. Özellikle kişi, düşünce yapısındaki olumsuz döngüleri fark ederek yerine daha sağlıklı baş etme mekanizmaları geliştirebilmektedir.
