Türk mitolojisinde doğurganlığın, anneliğin, toprağın ve bereketin simgesi olarak bilinen en güçlü tanrıça Umay Anadır.
Güçlü bir dişi olarak betimlenen Umay, iyilikler yapan, bolluğu, bereketi getiren ve aynı zamanda doğacak çocukları da belirleyen güce sahiptir. Bu nedenle çocuğu olmayanlar ona kurban adarlar. Hamile kadınları, çocukları ve yavru hayvanları korur. Yeryüzüne bereket dağıttığı da bilinir.
Onu yansıtan çizim ve simgelerde, yere kadar uzanan gümüş saçları, beyaz uzun elbisesi ve başındaki üç boynuzlu tacıyla birlikte yanında bir kuğu veya zarif bir at ile betimlenir. Etrafına ışık saçar. Kanatlarıyla kuş kılığına da büründüğü görülür. Çoğunlukla gökyüzünde yaşadığı bazen yeryüzüne indiği söylenir.
Umay, kelime anlamı olarak etene, plasenta anlamına gelir. Moğol dillerinde Umay, rahim anlamını da taşır ve Tunguz dilinde uma kelimesi yumurtlamak anlamındadır.
Eski Türkçede Uma/Umat/Ubat yakmak, Tunguzcada Omah/Umah ve Yakutça Umay ocak anlamı taşır ve ateşle olan bağlantısını da ortaya koyar. En eski Türkçe kelimelerden birisi olan Umay kelimesi Divân-ı Lügati’t-Türk’te, günümüzde ana rahmindeki plasenta kelimesini karşılayacak şekilde, “son, kadın doğurduktan sonra karnından çıkan sonu” olarak geçmektedir. Orhun Yazıtlarında da geçen Umay, Türk ve Moğol mitolojisinde bir bereket tini olup hamilelerin, doğmuş ve henüz doğmamış çocuklar ile hayvan yavrularının koruyucusudur.
Umay Ana, Tengrcilik inancında, Yaratandan sonra gelen en önemli dinsel varlık olarak kabul edilir. Eski Türk yazıtlarında Yaratandan sonra en çok ismi geçen kutsal kahramandır.
Anaçlığın ve doğurganlığın simgesi olarak; bir çocuk doğacağı zaman orada bulunduğu ve gök alemindeki Süt Gölünden getirdiği bir damla sütü bebeğin dudağına sürerek ona ruh verdiği ve üç gün boyunca anne ile bebeğini koruduğu kabul edilir.
Orta Asya mitolojisinde “kız” anlamındaki Ece olan Umay’ın yeryüzü tanrıçası olduğu bilinir. Hakas halkı tarafından Imay Ece olarak adlandırılır. Pembe bir bulut üzerinden insanoğlunu gözetleyen beyaz saçlı bir peri olduğuna inanılır. Sibirya’da yaşayan Yakut halkı tarafından Ayısıt adıyla bilinmektedir.
Pek çok kaynakta, sadece doğurganlık tanrıçası olarak nitelendirilen ve bu nedenle sadece kadınlar, anneler ve çocuklar ile ilişkilendirilen Umay, aslında bundan çok daha fazlasıdır. Yalnızca çocukları değil; tüm insanları koruyan, onlara mutluluk veren bir tanrıçadır. Kırgızlara göre Umay, bol mahsul almaya ve mülkün artmasına da yardımcı olan bir bereket tanrıçasıdır. Yeryüzüne inmek için gökkuşağını kullanır ve farklı dinlerde yer verilen toprak ana tanrıçalarına benzetilir.
Dünyanın pek çok farklı mitoloji ve kültürlerini incelediğimizde, Anadolu’da Kibele, Babil’de İştar, Sümerlerde İnanna, Mısır’da İsiz, Musevilerde Astarte, Yunan’da Gaia, Roma’da Venüs, Hint kültüründe Uma, İnkalar’da Pachamama, Orta Asya Türk Şaman kültüründe Ak Ana ve daha niceleri ile Umay Ana tarih boyunca var olmuş ve olacak bütün kadınların ortak simgesini taşımaktadır.
Türk mitolojisinde farklı toplumlarda farklı isimler alan Umay; Kırgızlarda Umay Ene, Özbeklerde Umay Ana, Orta Asya’da Ece, Sibirya’da Ayısıt isimleriyle bilinir. Güneşle bağlantı kurduğundan “Sarı Kız” olarak anıldığına da rastlanır.
Hepimizin bildiği gibi, Türk kültüründe başa kuş konması veya pislemesi uğurlu sayılır. “Başa devlet kuşu, “Huma kuşu” kondu.” tabiri de yine Umay kültüyle bağlantılıdır. Umay’ın kuş gibi düşünüldüğü Orta Asya’da da aynı inançlar görülür. Doğumdan sonra yemek verilmesi, doğum aşı dökülmesi de Umay’a verilen kanlı/kansız kurban törenlerinin sonucudur.
Çocukların, annelerin ve aile ocağının koruyucusu olan Umay iyi özelliklerinin yanında çocuklara, kadınlara zarar veren bir kötülük kaynağı olarak da bilinir. Umay’ın bu zarar veren kötü yönü Türk toplulukları arasında Kara Umay, Al Kızı, Abası, Al Karısı, Albastı, Umacı gibi isimlerle tanınır. Tüm bu kötü ruhlar üremenin ve çoğalmanın düşmanıdırlar. Çocuklara ve kadınlara zarar vermekle görevlidirler. Bazı kaynaklarda Umay ölümle de ilişkilendirilir. Genellikle kırmızı elbise giyen Al karısının, lohusaların veya yeni doğan çocukların ciğerlerini yiyerek beslendiği subaşında ve ağaçlık yerlerde yaşadığı rivayet edilir.
Arkeolojik araştırmalarda Türklerin yaşadığı yerleşim yerlerinden elde edilen bulgularda, ilk aile yapılanmamızın “anaerkil” olduğu göstermektedir. Demir henüz silah yapımında kullanılmadığı, dolayısıyla avcılık gelişmediği için erkekler pasif ve geri planda; kadınlar ise toprakla uğraşarak ekip biçme gerçekleştirdiği için aktif konumdaydı. Dede korkut Hikayelerinde de anlatıldığı gibi evin direği olarak kadın ön plana çıkmaktaydı. Yaşanan evrilme sonucunda oluşan Ataerkil yapıyla günümüzde evin direği kavramı kadından erkeğe geçmiştir. Bugün Anadolu’da evimin direği denilince akla evin erkeği gelmektedir. Anaerkil yapının zaman içinde zayıflaması, kadının merkezi konumdan çıkarılmasıyla Ak Umay’a atfedilen güzel anlamlar değiştirilip kötüleştirilerek Kara Umay’a dönüştürülmüştür.
Tanrıçanın eli, arkaik kadim toplumlarda, özellikle şifa amaçlı kullanılan bir semboldür. Umay Ana’nın eli bu anlamda büyük öneme sahiptir. Kırgızlar “Bu benim elim değil Umay ananın eli” der. Elin içinde çoğu zaman “Göz” sembolü de yer alır. Fenike Tanrıçası Tanit’in eli, Venüs’ün eli, Hz. Meryem’in eli, Fatıma’nın Eli ve Umay Ananın eli Ana Tanrıça arketipinin türevidir. Orta Asyalı bebeklerde görülen sırtlarındaki doğum lekesi, Tanrıça Umay Ananın eli olarak görülür.
Tanrıça Umay, Türk mitolojisinde önemli bir yeri olan Yaşam Ağacının da sahibidir. Umay’ın önemini anlamanın en kolay yolu, Hayat Ağacının Türk mitolojisindeki yerini anlamaktan geçer. Türk kültüründe hayat ağacı; dünyanın yaratılışından bu yana mevcut olan, dünyanın merkezinden göğün yedi kat üzerine kadar uzanan, yer ile gök arasında ruhsal bağlantıyı sağlayan kutsal bir ağaçtır ve türeme ile ilişkilendirilir.
Türk Mitolojisinde Tanrılar ve Tanrıçalar Bölüm I ve Türk Mitolojisinde Tanrılar ve Tanrıçalar Bölüm II listelerimiz de ilginizi çekebilir.
