İdeoloji, bir toplumda bireylerin dünyayı nasıl algıladığını, anlamlandırdığını ve bu algı doğrultusunda nasıl davranmaları gerektiğini belirleyen; siyasal, toplumsal ve ahlaki değerlerden oluşan bütünlüklü bir düşünce sistemidir. Bu sistem, bireyin dünyayı algılayış biçimini, toplumsal yapılarla ilişkisini ve bilgiyle olan temasını belirleyebilir.
Felsefeden sosyolojiye, siyaset biliminden edebiyata kadar birçok alanda tartışılan ideoloji kavramı, farklı düşünürlerce çeşitli teorik çerçevelerle ele alınmıştır.
Listemizde, ideolojiye yön vermiş veya ideolojinin yapısını derinlemesine incelemiş önemli düşünürler ve yaklaşımları hakkında genel çerçevede bilgi edinebilirsiniz.
Karl Marx (1818-1883)
Marx, ideoloji kavramını felsefi bir zemine oturtan ilk düşünürlerden biridir. Ona göre ideolojiler, egemen sınıfın düşüncelerini evrensel göstermek için kullandığı birer yanılsama aracıdır. İdeoloji, bireylerin sınıfsal gerçekliklerini fark etmelerini engeller ve sözde doğal olanı, aslında tarihsel ve toplumsal olarak inşa eder.
Marx’ın bu yaklaşımı, ‘yanıltıcı bilinç’ (false consciousness) kavramının da temelini oluşturmuştur. Bu bağlamda ideoloji, sadece fikirlerle ilgili değil, aynı zamanda maddi üretim ilişkileriyle de sıkı bağlantılı bir yapıdır.
Antonio Gramsci (1891-1937)
Gramsci, ideolojiyi sadece baskı ve aldatma aracı olarak değil, aynı zamanda ‘rızanın üretimi’ olarak yorumlar. Ona göre egemen sınıf, zor kullanmadan da kendi ideolojisini toplumun geneline kabul ettirebilir. Bu durumu, ‘hegemonya’ kavramı ile açıklar.
Gramsci, cezaevinde kaleme aldığı Hapishane Defterleri’nde, ideolojinin okul, kilise ve medya gibi kurumlar aracılığıyla topluma nasıl işlendiğini açıklar. Yani ideoloji, yalnızca devlet aygıtlarıyla sınırlı kalmaz, aksine sivil toplum aracılığıyla, aileden eğitime dinden medyaya gündelik yaşamın her alanına nüfuz ederek bireylerin rızasını şekillendirir. Bu da, ideolojinin pasif bir aktarımdan ziyade aktif bir inşa süreci olduğunu ifade eder.
Theodor Adorno (1903-1969)
Frankfurt Okulu‘nun öncü isimlerinden biri olan Adorno, ideolojiyi kitle iletişim araçları ve popüler kültür bağlamında değerlendirir. Ona göre ideoloji, kitlelerin ‘eleştirisiz’ bir biçimde tüketmeye zorlandığı bir bilinç durumudur.
Adorno’nun ‘kültür endüstrisi’ kavramı, ideolojinin sanat ve medya aracılığıyla nasıl ticarileştiğini ve bireylerin farklılığını bastırdığını gösterir. Bu anlamda ideoloji, tüm modern düzenin sorgulanmadan kabullenilmesini sağlar.
Hannah Arendt (1906-1975)
Arendt, ideolojiyi totaliter rejimlerin temel yapıtaşı olarak ele alır. Totalitarizmin Kaynakları eserinde, ideolojinin mantık dışı bir tutarlılıkla toplumu nasıl tahakküm altına aldığını açıklar.
Ona göre ideoloji, gerçekliğe değil, kendine kapalı bir mantığa dayanır. Bu yüzden bireyleri eleştiriden uzaklaştırarak yönetilmesini kolaylaştırır. Arendt’in görüşleri, ideolojinin tehlikeli potansiyelini anlamak açısından kritik bir kaynak sunar.
Louis Pierre Althusser (1918-1990)
Marksist geleneği sürdüren Althusser, ideolojiye yapısal bir boyut kazandırmıştır. Ona göre ideoloji, bireyleri ‘sözde özgür’ bireyler olarak inşa eden ve toplumsal düzenin bir parçası haline getiren bir arayüzdür.
Althusser, ideolojiyi açıklarken ideolojinin toplumsal yapıları ve bireylerin davranışlarını nasıl şekillendirdiğini incelemiş, ‘ideolojik devlet aygıtları’ (eğitim sistemi, aile, din, medya, siyasi partiler, kültürel kurumlar, hukuk, tıp ve sağlık kurumları) kavramını ortaya atmıştır.
Althusser’in teorisi, devletin yalnızca açık şiddet yoluyla değil, aynı zamanda kültürel ve ideolojik araçlarla da egemenliğini kurduğunu vurgular ve ideolojik devlet aygıtlarını oluşturan kurumlar, ideolojiyi yeniden üreterek bireylerin devlete boyun eğmesini sağlar. Bu bağlamda ideoloji, bir manipülasyon değil, sistemin sürgücü bir parçasıdır.
Michel Foucault (1926-1984)
Foucault, ideoloji kavramını klasik anlamda kullanmaz. Ancak ‘iktidar ılişkileri’ ve ‘söylem’ kavramları aracılığıyla ideolojiye benzer bir yapıyı açıklar. Ona göre bilgi, iktidarla iç içe geçmiştir ve her bilgi formu bir iktidar örgüsü içerir.
Foucault’nun ‘gözetim’, ‘biyopolitika’ ve ‘normalleştirme’ kavramları, bireylerin nasıl ‘kabul görür’ bir özneye dönüştürüldüğünü ortaya koyar.
Bu yönüyle ideoloji, sadece söylemde değil, bizzat bünyemizde işleyen bir iktidar aracıdır.
Pierre Bourdieu (1930-2002)
Bourdieu, ideolojinin toplumsal yaşamda nasıl ‘doğal’ bir gerçeklik gibi algılandığını ve bireylerin buna nasıl içselleştirdiğini açıklar. Bourdieu’nun ‘habitus’ kavramı, bireylerin toplum içindeki sosyalizasyon süreçlerinden geçerek çevrelerinden aldıkları etkilerle geliştirdikleri ve zamanla otomatikleşen eylem kalıplarını ifade eder. Bu kalıplar, bireylerin düşüncelerini, davranışlarını ve algılarını şekillendirir ve bu şekilde ideolojiyi, toplumun normal işleyişinin bir parçası haline getirir, görünmeyen bir hale sokar.
Bourdieu’ye göre ideoloji, dilde, davranışlarda ve hatta bireylerin toplumsal ilişkilerinde her zaman işler ancak genellikle fark edilmeden sürdürülür. Bu durum, ideolojinin toplumsal yapılar içinde o kadar derinlemesine yerleştiğini gösterir ki, bireyler bu ideolojik etkileri çoğu zaman doğal kabul ederler. Bu yüzden ideolojiyi eleştirmenin ilk adımı, onun toplumsal yapılar ve bireyler arasındaki etkileşimde nasıl işlediğini tanımak ve bu sürecin farkına varmaktır. İdeolojiyi fark etmek, sadece belirli bir düşünsel veya teorik bir düzeyde değil, günlük yaşamda, görünmeyen fakat etkili olan etkileşimlerde de onu tanımayı gerektirir.
Terry Eagleton (1943-)
Eagleton, ideoloji kavramının belirsizliğine dikkat çeker. Ona göre ideoloji bazen baskı aracı, bazen direniş aracı, bazense bir dünyayı anlama biçimidir. Ideology: An Introduction kitabında, kavramın farklı kullanımlarını ve tarihsel dönüşümlerini sistematik olarak sunar.
Eagleton, ideolojiyi sadece kötülenmesi gereken bir yapı olarak görmez. Aksine onun bir dünya görüşü inşa ettiğini ve bu yüzden her bireyin ideolojik bir konumda bulunduğunu vurgular.
Slavoj Žižek (1949-)
Slavoj Žižek, ideolojiyi yalnızca politik ya da ekonomik bir olgu olarak değil, aynı zamanda psikanalitik bir süreç olarak ele alır. Lacan’ın kuramlarından yola çıkarak, ideolojinin bireylerin arzularıyla nasıl iç içe geçtiğini gösterir. Ona göre ideoloji, yalnızca yanlış bilinç değil, aynı zamanda bireyin kendi arzularını bile tanıyamayacak hale gelmesidir. Yani insanlar, ideolojik yapıların içindeyken bu yapıları sorgulamak yerine onları arzu eder ve yeniden üretirler.
Žižek’in en dikkat çekici yaklaşımlarından biri, ideolojinin artık kendini ‘ideolojik olmadığını’ iddia ederek gizlemesidir. Günümüzde ideoloji, esprilerde, popüler kültürde, reklamlarda ve günlük yaşamda kendini ‘ideoloji karşıtı’ gibi sunarak işler. Örneğin; bir ürünün reklamı tüketiciyi alaycı bir şekilde “Bu zaten reklam, sakın ciddiye alma” mesajıyla kandırabilir. Fakat yine de tüketimi körükler. Žižek bu noktada şunu söyler: “İdeoloji tam da onunla dalga geçtiğiniz anda sizi en çok etkiler.” Bu nedenle ona göre ideolojiyi çözümlemek için sadece politik analiz değil, aynı zamanda psikanalitik sezgi de gereklidir.
Judith Butler (1956-)
İdeolojiyi toplumsal cinsiyet ve kimlik bağlamında değerlendiren Butler’a göre; cinsiyet rolleri, toplumsal olarak tekrarlandıkça gerçeklik kazanır. Bu da ideolojik normların bir sonucudur.
Butler’ın ‘performativite’ kuramı, kimliğin sabit değil, ideolojik olarak üretildiğini savunur. Bu açıdan ideoloji, sadece siyasal değil, bizzat bedenimize işleyen bir yapıdır.
Kaynaklar & İleri Okuma Önerileri
- Politics, Andrew Heywood
- The German Ideology, Karl Marx
- Ideology and Ideological State Apparatuses, Louis Althusser
- Prison Notebooks, Antonio Gramsci
- Ideology: An Introduction, Terry Eagleton
- The Sublime Object of Ideology, Slavoj Žižek
- Power/Knowledge, Michel Foucault
- The Origins of Totalitarianism, Hannah Arendt
- Ideology and Modern Culture, John B. Thompson
- Dialectic of Enlightenment, Theodor W. Adorno & Max Horkheimer
- Ideology: A Very Short Introduction, Michael Freeden
Kapak Fotoğrafı: Photo by Point Normal on Unsplash
