Yazı dizimizin ilk bölümünde, 1941 yılında kurulan THK Etimesgut Uçak Fabrikası’nın açılışına kadar yaşanan süreci özetlemiştik. Okuyacağınız ikinci bölümde ise, 1930’lu yıllara geri dönüp önemli gelişme ve olaylardan bahsederek 1980’li yıllara kadar yaşanan sürece değindik.
İlk Türk Spor-Eğitim Uçağı
Vecihi – XIV ismini taşıyan ilk Türk spor-eğitim uçağının yapımı Haziran 1930’da başlamıştır.
Vecihi Hürkuş ve arkadaşları 4 ay gibi kısa bir sürede tamamladıkları Vecihi – XIV ile 16 Eylül 1930’da ilk uçuşu gerçekleştirmişlerdir.
İlk Sivil Uçuş Okulu
Vecihi Hürkuş, 1932 yılında Kadıköy’de kurduğu fabrikada kendi projeleri olan Vecihi XIV, XV ve XVI tipinde uçaklar üretmiştir.
Ürettiği uçaklarla ülkemizin ilk sivil uçuş okulunu kuran Hürkuş’un yetiştirdiği pilotlar daha sonra Türk Hava Kurumu’nda görev yapmışlardır.
Nuri Demirağ
Türkiye’de sanayinin ve demiryolu ulaşımının en önemli isimlerinden biri olan Nuri Demirağ, Türk Hava Kurumu’nun uçak almak için yardım istemesi üzerine uçak fabrikası kurmaya gönüllü olmuştur.
Çok sayıda mühendis ve teknisyenle birlikte havacılık alanındaki gelişmeleri araştıran Demirağ; Avrupa ve Amerika’dan lisans alarak onları taklit etmek yerine yeni, Türk tipi uçaklar yapılması gerektiğini savunmuştur.
1936 yılında bir Çekoslovak firmasıyla anlaşarak bugünkü Deniz Müzesi’nin olduğu konumda uçak fabrikasını açmıştır. Hazırladığı on yıllık programla faaliyete geçirdiği atölyenin yetersiz gelmesi sebebiyle,1941 yılında Yeşilköy Nuri Demirağ Tayyare Fabrikası’nı ve Gök Okulu hizmete açmıştır.
Memleketi Sivas, Divriği’de büyük bir uçak fabrikası açmayı planlayan Demirağ, aynı yıllarda buraya da yatırım yapmaya başlamıştır.
Nu.D.36 & Nu.D.38
Demirağ’ın fabrikası, ilk olarak Türk Hava Kurumu’ndan 12 eğitim uçağı ve 65 planör siparişi almıştır. Bu siparişlerin üretim sürecinde, 1936’da Nu.D.36 ve 1938’de Nu.D.38 isimli yeni model uçaklar da geliştirilmiştir.
Teknik özellikleri bakımından dönemin en gelişmiş uçakları arasında sayılabilecek bu 2 uçak, Mühendis Selahattin Reşit Alan tarafından tasarlanmıştır.
Demirağ Uçak Fabrikasının İflası
Selahattin Reşit Alan, 13 Temmuz 1938’de Nu.D.36’nın test uçuşunda kırım geçirerek düşmüş ve bu kazada hayatını kaybetmiştir. Bu olayın ardından THK uçaklarda teknik bir hata olduğunu iddia ederek sipariş verdiği uçakları almayı reddetmiştir.
Durum, Demirağ tarafından mahkemeye taşınmıştır. Dava kazanılmış olsa da THK üretilen uçakları satın almamıştır. Bunun yanı sıra uçakların yurtdışına satışını yasaklayan bir kanun da çıkarılmıştır.
Mehmet Kum, fabrikanın faaliyetini devam ettirmek amacıyla yakıt tankları imalatında kullanılmasını sağlamışsa da kısa süre sonra fabrika iflas etmiştir.
THK Etimesgut Uçak Fabrikası
1939-1941 yılları arasında inşaatı yapılan Etimesgut Uçak Fabrikası, 1942 yılında 110’dan fazla mühendis ve 220’nin üzerinde teknisyen ve işçiyle faaliyete geçmiştir.
1945 yılına gelindiğinde fabrikanın 1000’e yakın çalışanı bulunmaktaydı.
Fabrikanın projelerinden THK-1, THK-3, THK-4, THK-6, THK-7, THK-8, THK-9 ve THK-13 planör olarak; THK-2, THK-5, THK-10, THK-11, THK-12, THK-14 ve THK-15 ise uçak olarak üretilmiştir.
THK-16 ismini taşıyan jet eğitim uçağı projesi ise tasarım aşamasında kalmıştır.
Üretilen Uçaklar ve Fabrikanın Kapanışı
THK-1, 12 kişilik ulaştırma planöründen 1 adet üretilmiştir. Ancak uçağın büyüklüğünden dolayı çekim yapabilecek kapasitede uçak bulunamadığı için test uçuşu yapılamamıştır.
Akrobasi eğitim uçağı olan THK-2’den 3 adet prototip üretilmiştir. Fabrika MKEK’e devredildikten sonra aynı uçaktan MKEK-2 adı altında 3 adet daha üretilmiştir.
Üretilen THK-5 ambulans uçağı, 1950 yılında Danimarka’ya satılan tek uçaktır.
THK-13, test uçuşu için alınan yanlış kararlar sonucunda düşmüştür. Bu durum, projenin sonlandırılmasına sebep olmuştur.
THK-15, Uğur ismiyle Türk Hava Kuvvetleri’nde uzun yıllar kullanılmıştır. Fabrika MKEK’e devredildikten sonra MKEK-4 ismiyle üretilmeye devam edilmiştir. Uçak için alınan 100 adet siparişten 60’ı teslim edilmiştir. Ancak 1956 yılında üretim durdurulmuştur.
Etimesgut Uçak Fabrikası, MKEK’e devredilmiş, birkaç yıl içinde de sipariş alınmadığı için kapatılmıştır.
THK Gazi Uçak Motor Fabrikası
Gazi Uçak Motor Fabrikası’nın inşası 1948 yılında, Atatürk Orman Çiftliği’nde tamamlanmıştır. Kapatıldıktan sonra aynı fabrika, Türk Traktör Fabrikası olarak kullanılmıştır.
Fabrikada ilk olarak, De Havilland (İngiltere) lisansı altında Gipsy Mayor 10 motorları üretilmiştir. Motorun gövdesi İngiltere’den gelmekte, diğer pek çok parçası fabrikada imal edilmekte ve yine motorlar, fabrikada montajlanmaktaydı.
Gazi Uçak Motor Fabrikası’nın ilk özgün motor projesi, Etüt Bürosu Şefi Yüksek Mühendis Şükrü Er ve ekibi tarafından hazırlanmış ve 5 bg gücünde tek pistonlu motor tamamen yerli olarak üretilmişti. Bugün motor, Türk Hava Kurumu Müzesi’nde sergilenmektedir.
Ekibin ikinci özgün motor projesi ise, 10 bg gücünde boksör tipi bir motordu. Bugün motor, Gazi Üniversitesi Makine Mühendisliği Fakültesi’nde sergilenmektedir.
Gazi Uçak Motor Fabrikası da Etimesgut Uçak Fabrikası gibi 1951 yılında MKEK’e devredilmiş ve ardından fabrikanın traktör fabrikası olarak faaliyette kalmasına karar verilmiştir.
Kısaca Türkiye’de İlk Uçak ve Uçak Motoru Fabrikaları
Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk 25 yılında ülkede toplam 7 uçak ve 1 uçak motoru fabrikası kurulmuştur. Bu fabrikalarda lisanslı modellerin yanı sıra özgün projeler de hayata geçirilmiş ve yüzlerce uçağın üretimi tamamlanmıştır.
1928 yılında TOMTAŞ, 1942’de Nuri Demirağ Tayyare Fabrikaları ve 1950’de THK uçak ve uçak motoru fabrikaları sipariş alamadıkları veya üretilen uçakların satışını gerçekleştiremedikleri için iflas etmiş ve kapatılmıştır.
TUSAŞ ve TAI
1950’li yıllarda duran Türkiye havacılığı, 1973 yılında Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı bünyesinde kurulan Türk Uçak Sanayii Anonim Ortaklığı (TUSAŞ) ile yeniden faaliyete geçmiştir.
Türkiye’nin savunma sanayiinde dışa bağımlılığını azaltmak amacıyla kurulan TUSAŞ, 1984 yılında Türk Hava Kuvvetleri’ne hizmet etmek üzere TUSAŞ Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş.’yi (TAI – Bugün TA) Türkiye-ABD ortak yatırım şirketi olarak 25 yıllığına kurmuştur. Ancak 2005 yılında TAI’nin yabancı hisseleri Türk hissedarlar tarafından satın alınmış ve şirket yeniden yapılandırılmıştır.
Bunun ardından TUSAŞ ve TAI birleşerek, Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş. (TUSAŞ) çatısı altından faaliyetlerini genişletmiştir.
Not: Fotoğraflar temsilidir ve tamamı Türk Hava Kurumu’nun fotoğraf arşivinden alınmıştır.
