Türkiye havacılık tarihi, 1910 yılında Harbiye Bakanı ve Genel Kurmay Başkanı olan Mahmut Şevket Pala’nın emri ve Genel Kurmay Başkanlığı 2. Şubesinde görevli Kurmay Yarbay Süreyya İlmen’in girişimleriyle başlamıştır.
Türkiye’de Havacılığın Başlangıcı
29 Haziran 1911 günü yapılan sınav sonucunda, Süvari Yüzbaşı Fesa Bey (Evrensev) ve İstihkam Teğmeni Kenan Bey, Fransa’da bulunan Blériot Uçak Fabrikası’nın uçuş okuluna gönderildiler.
1912 yılının Nisan ayında eğitimlerini tamamlayarak ülkeye dönen Fesa ve Kenan Bey, Türk ordusunun ilk pilotları olarak isimlerini tarihe yazdırdılar.
Aynı yıl, 1911’de siparişi verilen 2 adet Deperdessin tipi uçak İstanbul’a getirildi.
İlk uçuşların ardından Fransız R.E.P firmasından 4 uçak daha sipariş edildi. Aynı zamanda 7 pilot adayı ile makinist ve marangoz olarak yetiştirilecek kişiler firmanın okuluna gönderildiler.
Balkan Savaşı
Eylül 1911’de başlayan Türk-İtalyan (Trablusgarp) Savaşı’nda Türkler Fransa’dan uçak alıp Cezayir üzerinden savaş alanına girmeyi hedeflemiş olsa da bu savaşta uçak kullanılamamıştır.
Türk Ordusu Ekim 1912’de başlayan Balkan Savaşı’na ise, 9 savaş ve 4 eğitim uçağı ile girilmiş, savaşın başlarında başarı elde edilememiş ve 4 uçak kaybedilmiştir. Savunma hattına çekilen ordu, savaş süresince başarılı keşif uçuşları gerçekleştirmiştir.
İlk Uzun Mesafeli Uçuş ve Marmara Denizi’nin İlk Kez Geçilişi
İlk uzun mesafeli uçuş, Balkan Savaşı’nın ardından Pilot Teğmen Nuri Bey ve Edirne Telgraf Müfrezesinden Üsteğmen Hami Bey tarafından 24 Ekim 1913 günü yapılmıştır.
Nuri ve Hami Bey, Prens Celalettin isimli Deperdussin tipi uçak ile Edirne-İstanbul uçuşunu gerçekleştirmişlerdir. Edirne-Babaeski-Çorlu-Çatalca rotasını takip eden uçak, 3 saat 5 dakikanın sonunda Yeşilköy’e inmiştir.
Yüzbaşı Salim ve Rasıt Kur. Yüzbaşı Kemal, Balkan Savaşı’nın ardından 29 Ekim 1913 günü Kırklareli’nden Yeşilköy’e dönmek için yola çıkmış ve Marmara Denizi’ni aşarak Manyas yakınlarına inmişlerdir. İkili, havanın puslu olması ve alçak uçuş yapmak zorunda kalmaları sebebiyle erken iniş yapan ikili, ertesi gün Bandırma’dan Yeşilköy’e açık havada uçmuş ve Marmara Denizi’ni geçmişlerdir.
Uçuşa Katılan İlk Kadın
Balkan Savaşı’nın ardından Donanma Cemiyeti, uçak ve gemi almak için büyük bir bağış kampanyası başlattı. Kampanyanın en büyük destekçilerinden biri ve Kadın Hakları Koruma Derneği’nin kurucularından olan Belkıs Şevket Hanım, dernek aracılığıyla 1. Kolordu Komutan Vekili Cemal Paşa’dan uçuş izni aldı.
Belkıs Şevket Hanım, 30 Kasım 1912 günü, Fethi Bey’in kullandığı Osmanlı isimli Deperdussin uçağıyla İstanbul üzerinde uçtu ve bağış için hazırlanan propaganda kartlarını attılar.
I. Dünya Savaşı
Dünya Savaşı başladığında henüz Türk havacılığı ile ilgili hedefler gerçekleştirilmemiş ve Fransa’dan sipariş edilen uçaklar ülkeye gelmemişti. Türk ordusu savaşa yalnızca 7 pilot ve 6 uçakla katılmıştı. Savaş sırasında ise, Almanya’dan sağlanan uçaklarla Tayyare Bölükleri kurulmuştu.
Savaş sırasında 15 kara ve 3 deniz Tayyare Bölüğü’ne ulaşılmış ve Genel Karargaha bağlı Hava Kuvvetleri Genel Müfettişliği kurulmuştu. Kurulan müfettişliğin uçaksavar, topçu ölçme, sabit balon ve meteoroloji birlik ve kuruluşları vardı.
Savaş bittiğinde ise, ülkede 100’e yakın uçak bulunuyordu.
Kurtuluş Savaşı
Mondros Ateşkes antlaşmasından sonra Yeşilköy Havalimanı, işgal güçlerinin denetimine girmiştir. Bu durum Türk Tayyare Bölüklerinin havalimanını boşaltmalarını gerektirdiğinden bölüklerin uçuşları engellenmiştir.
Hem personel hem de uçaklar Maltepe’de, uçuş yapılamayacak kadar küçük bir düzlüğe taşınmıştır.
Kurtuluş Savaşı’nın başlamasıyla personelin uçaklarla buradan kaçma girişimleri olduysa da başarıyla sonuçlanmamıştır.
Haziran ayına gelindiğinde ise, İngiliz birlikleri uçakları ve malzemeyi tahrip etmiş, kullanım dışı bırakmıştır. Bu olayın ardından personel kaçmış, Konya’da bir araya gelmeye başlamıştır.
Konya’daki uçakların onarılmasıyla birkaç uçaklık bir Tayyare Bölüğü kurulmuş ve Pilot Yüzbaşı Fazıl Bey’in emrine verilmiştir.
Savaş süresince Yunan ordusundan ele geçirilen, İtalya’dan ve Fransa’dan alınan uçaklarla 1921 yılında savaşa havadan da dahil olunmuştur.
İlk Türk Uçağı & Seydiköy Hava Meydanı
Hem I. Dünya Savaşı’nda hem de Kurtuluş Savaşı’nda pilot olarak görev alan Vecihi Hürkuş, Kurtuluş Savaşı’nın son uçuşunu yapmış ve Seydiköy Hava Meydanı’nı Yunan ordusundan geri almıştır.
Savaş sırasında uçakların test sürüşlerinde ve tamir işlemlerinde yer alan Hürkuş, çok sayıda uçak tasarımı yapmış ve savaş sürecinde hayata geçiremediği projelerinin ilki olan Vecihi K-VI isimli uçağın yapımına 1923 yılında başlamıştır.
Tasarım ve teknik çizimler tamamlandıktan sonra Hürkuş ve arkadaşları, Halkapınar Tayyare Atölyesi’nde Yunan uçaklarından aldıkları motor ile gövdesinden kanatlarına kadar tüm parçaları yerli malzemeler kullanılarak 14 ayda Vecihi K-VI’yı uçar hale getirmişlerdir.
Vecihi K-VI’nın uçuş izni ve uçabilirlik sertifikası için teknik heyete başvurulmuş ancak heyette tecrübeli mühendis ve kontrol ekibi olmadığı için süreç uzamıştır.
Heyet başkanının ‘Vecihi, biz sana bu lisansı vermeyiz, uçağına güveniyorsan atla, uç bizi de kurtar’ demesi üzerine Hürkuş, 28 Ocak 1925 günü, 15 dakikalık tecrübe uçuşunu başarıyla tamamlamıştır.
Vecihi Hürkuş’un yaşamı ve Türk havacılığına katkılarıyla ilgili detaylı bilgiyi Tayyareci Vecihi Hürkuş: Türkiye’nin İlk Uçak Tasarımcısı ve Üreticisi Bölüm I ve Bölüm II yazılarımızdan öğrenebilirsiniz.
‘Her şeyden evvel milli bir inanç ve teşvik bu yolda başarının tek çaresiydi, ben muvaffak olmak için buna muhtaçtım.’
Vecihi Hürkuş
TOMTAŞ (Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi)
Türk Tayyare Cemiyeti’nin kuruluşundan 6 ay sonra, ilk uçak fabrikası TOMTAŞ, 7 Eylül 1925 tarihinde kurulmuştur.
TOMTAŞ, %51’lik hissesi Milli Müdafaa Vekaleti ve %49’luk hissesi Alman JUNKERS firmasının ortaklığında anonim şirket olarak kurulmuştur.
Ankara merkezli şirketin yöneticiliğine Refik Koraltan getirilmiştir.
TOMTAŞ’ın ilk iki projesi, Kayseri ve Eskişehir’de birer uçak fabrikası kurmaktır. 1926 yılında, uçakların bakım ve onarımının yapılması amacını taşıyan Eskişehir Tayyare Fabrikası ile uçak imalatı amacını taşıyan ve dönemin en büyük tesislerinden biri olan Kayseri Tayyare Fabrikası inşa edilmiştir.
Aynı süreçte Kayseri’de bir Makinist Mektebi kurulmuş ve personel, eğitim için Almanya’ya gönderilmiştir.
1927 yılında, Kayseri’de JUNKERS A-20, F-13 ve G-23 uçaklarının bakım, onarım ve revizyon işlemleri yapılmış, 5 adet A-20’nin montajına başlanmıştır. Tam tarihi bilinmese de, fabrikada 30 adet A-20’nin montajının tamamlandığı bilinmektedir.
Montajı tamamlanan uçaklar Eskişehir Hava Üssüne teslim edilmiş ve tecrübe uçuşları Vecihi Hürkuş tarafından yapılmıştır.
Kurulduğunda dünyanın en büyük uçak fabrikalarından birine sahip olan TOMTAŞ, kısa bir süre sonra krize girmiş ve 3 Mayıs 1928 tarihinde kapatılmıştır.
Kayseri Tayyare Fabrikası (1930 – 1933)
1928 yılında, TOMTAŞ ile birlikte kapatılan Kayseri Tayyare Fabrikası, 1930 yılında yeniden faaliyete açılmıştır.
Milli Savunma Bakanlığı, Amerika Birleşik Devletleri’nde bulunan Curtiss Aeroplane and Motor Company ile sözleşme yapmış ve Curtiss Hawk ile Fledgling uçaklarının üretimine başlanmıştır. 32 Curtiss Hawk ve 6 Fledgling 2C uçaklarının üretilmiştir.
1933 yılında fabrika tamamen Milli Savunma Bakanlığı’na devredilmiştir.
Kayseri Tayyare Fabrikası (1935 – 1941)
1935 yılında, Türkkuşu için 3 farklı tipte 50 planör üretilmiştir.
1936’da Gothaer Waggon Fabrik A.G. (Almanya) ile lisans anlaşması yapılmış; 3’ü kit halinde gelip monte edilen ve 43’ü imal edilmek üzere Gotha 145A uçak getirilmiştir.
1936’da aynı zamanda Panstwowe Zaklady Lotnicze (Polonya) ile lisans anlaşması yapılmış ve toplam 24 PZL-24A ile 24C uçakları üretilmiştir.
1940’da Philips and Powis Aircraft (İngiltere) ile lisans anlaşması yapılmış ve 26 Miles-Magister üretilmiştir.
1926’dan 1941 yılına kadar Kayseri Tayyare Fabrikası’nda toplam 212 uçağın üretimi gerçekleştirilmiştir.
1939 yılında, Kayseri Tayyare Fabrikası Hava İkmal Merkezi’ne dönüştürülmüş ve 1941’de uçak üretimi için Etimesgut Uçak Fabrikası kurulmuştur.
Not: Fotoğraflar temsilidir ve tamamı Türk Hava Kurumu’nun fotoğraf arşivinden alınmıştır.
