Giriş
Günlük hayatta derin felsefi konulardan tutun, çok sığ sayılabilecek konulara kadar birçok tartışma yaşıyoruz. Bu tartışmaların dışında da bazı konularda fikirler geliştiriyor, bir sonuca varıyor, o sonucun doğruluğuna karar verip onu kabul ediyoruz.
Fakat, ister kendi içimizde geliştirdiğimiz düşünceler içerisinde olsun, isterse de karşılıklı bir tartışma yaparken olsun, bazı hatalar yaparız veya karşı taraf, bize karşı argüman sunarken bu hataları yapar. İşte, böyle mantık hataları literatürde ‘safsata’ olarak isimlendirilir.
İngilizcede ‘logical fallacy’ diye adlandırılan mantık hatalarını hepimiz her gün yapıyoruz. Bunlar başta çok mantıklı ve doğru görünse de, dikkatlice baktığımızda ve üzerine düşündüğümüzde; yanlış olduklarını farkettiğimiz, sahte argümanlar, hatalı akıl yürütmeleridir.
Bu yazının amacı ise, bu yanlış düşünce biçimlerini tanıyıp onları kullanmamak ve bize karşı kullanıldıkları zaman da onlara kanmamaktır.
Tarih
Düşüncenin, mantık yürütmenin olduğu her yerde, hatalı düşünce ve hatalı mantık yürütmelerin de olması kaçınılmaz. Safsatalar, insanların ilk düşünce deneyleri, münazaralar yapmalarıyla ortaya çıkmış kavramlar olsalar da; ilk olarak Aristo, yaklaşık 2500 yıl önce bu safsataları kategorize etmiştir. ‘Sophistical Refutations’ isimli eserinde en fazla kullanılan Begging the question ve false cause gibi safsatalar başta olmakla tam 13 tane safsata tanımlamıştır.
Günümüzde en fazla kullanılan safsataların bazıları ise şunlardır:
Appeal to Popularity (Popülariteye Başvurma)
Arkadaşınızın X marka bir telefon almak istediği ve sizin de o marka telefonların eksik yönlerini ona anlattığınız bir senaryo hayal edelim.
Siz, bir şekilde ona X markalı telefonları anlatırken o, ’30 milyon kişi kullanıyor, bu kadar insan yanılıyor olamaz ya!’ diye cevap veriyorsa, ‘appeal to popularity’ ismiyle literatüre geçmiş mantık hatasını yapıyordur.
Popülariteye başvurma olarak da çevirebileceğimiz bu mantık hatası, bir şeyi yapan, kullanan kişilerin sayısı ile o şeyin doğruluk/yanlışlık değerini belirlemeye çalışır. Bu safsataya benzer olarak ‘appeal to belief’ (inanca başvurma), ‘appeal to authority’ (otoriteye başvurma) tarzı safsatalar da çok kullanılan safsatalar arasındadır.
Fallacy of Composition (Bütünleme Safsatası)
Bu mantık hatası, bir yanlış kategorilendirme hatası. Örneklerle çok kolay anlaşılacaktır:
‘O takımda çok iyi oyuncular var, kesinlikle iyi bir takım olacaklar.’
‘Berlindeki insanlar fazlasıyla kabaydı, tüm Alman halkı böyle’
Gördüğünüz gibi bütünün bir parçası her zaman bütünü temsil edemez. Bir takımda iyi oyuncuların olması, o takımın kesinlikle iyi olacağı anlamına gelmez ya da Berlin’de birkaç kişi tarafından size kaba davranılması, tüm Almanların öyle oldukları anlamına gelmez.
Tam tersi olan ‘Fallacy of Division’ (Bölünme Safsatası) da çok geniş olarak kullanılır.
Fallacy of Irrelevant Purpose (Alakasız Amaç Safsatası)
Bir şeye karşı, aslında öyle bir amacı olmadığı halde, amaca ulaşılmadığını söyleyerek onu yanlışlamak.
‘O yetersiz bir filozof, çünkü bana hayatın anlamı ile ilgili hiçbir bilgi vermedi!’
Filozofun böyle bir amacı olmamasına karşın ona karşı bu tarz argümanlar ileri sürmek mantıksız olacaktır.
‘O film çok kötü, ırkçılıktan hiç bahsetmiyor!’
False Dilemma (Ya Siyah ya Beyaz Safsatası)
Bu mantık hatasında kişi, ikiden çok daha fazla sayıda seçim olmasına karşılık, karşısındaki kişiye sadece iki seçenek sunar ve onu kısıtlamaya çalışır.
‘Bu ülkeyi ya sevecekin ya da terkedeceksin.’
‘X takımını tutmuyorsan, demek ki Y takımından nefret ediyorsun.’
Safsatayı yapan kişi, aralarda yüzlerce seçimin olmasına karşılık, seçimleri ikiye indirir ve sizi zorlamaya çalışır.
Argumentum ad Ignorantiam (Cehaletten Gelen Argüman)
Bir şeyin yanlışlığı ispatlanmadığı için onu doğru, doğruluğu ispatlanmadığı için de onu yanlış olarak kabul etmek.
‘Bu zamana kadar kimse uzaylıları görmedi, demek ki uzaylı diye bir şey yok!’
‘Tanrının yokluğunu kimse ispat edemedi, demek ki tanrı vardır.’
Bazı konular bilinmeyen, ulaşılamayan olsalar da, safsatalar kullanarak o konuda bir sonuca varmaya çalışırız.
Begging the Question (Kısır Döngü Safsatası)
Eğer sonucun bir kısmı veya hepsi argümanın içerisinde yer alıyorsa burada bir kısır döngü oluşuyor ve bu tarz hatalı mantık yürütmeler de kısır döngü safsataları olarak isimlendiriyor.
‘Ben çok iyi bir insanım, çünkü arkadaşım öyle söylüyor. Arkadaşıma da güvenebilirsiniz çünkü ona kefilim.’
‘Tanrı vardır, çünkü İncil’de öyle yazıyor. İncil doğru bir kitaptır, çünkü tanrı tarafından yazdırıldı.’
Fallacy of Accident (Kaza Safsatası)
Bu hatalı akıl yürütmeyi yaparken genel bir kurala bakılır ve onun özel durumlarda da kullanılması gerektiğini ileri sürülür.
‘İnsanlara vurmak çok yanlış bir şey. Bu yüzden saldırıya uğrarsan asla karşılık vermemelisin.’
‘İnsanların canını yakmak kötüdür. O yüzden ameliyat yapan tüm doktorlar kötü bir şey yapıyorlar.’
Ad Hominem (İnsan Karalama Safsatası)
Bu, ikili tartışmalarda en çok kullanılan safsata türüdür. Ad hominem mantık hatası, kendi içerisinde de türleri olan bir hatadır. Bu türlerin ortak noktası ise, argümanı bir tarafa bırakıp argümanı söyleyen kişi ile ilgili bazı şeyler söylemektir. Ad hominemin bazı türleri:
- Argümanı bırakıp direkt olarak kişinin kendisine küfür etmek.
- Argümanı değil, kişinin etnik kökenini, dinini, politik duruşunu karalamak.
‘Onun dediğini ciddiye alma, o bir Kürt.’
‘Ateist işte, saçma sapan konuşuyor.’
‘Fikirlerin doğru olamaz, çünkü karşı partidensin!’
Gördüğünüz gibi, bu ve bunun gibi karşı argümanlar saçma, mantıksız argümanlardır çünkü sunulan argümanı değil, argümanı söyleyen kişiyi hedef almaktadır.
Kapanış
Mantık ve mantık hataları ile ilk tanıştığımda ve onlarla beraber fikirlerimi incelediğimde, fikirlerimin içerisinde birçok safsata keşfetmiştim (hala da keşfediyorum). Homo sapiens yani akıllı insan olarak isimlendirdiğimiz türümüzden her zaman akılcı, rasyonel kararlar almasını bekliyoruz, fakat akılcı olduğumuz kadar, aynı zamanda duygusal varlıklarız. Bu yüzden ben bu yazıyı yazdıktan sonra tartışmalarda, istemeden de olsa, safsata yapmaya devam edeceğim ve siz de okuyup bitirdikten sonra bile zaman zaman safsatalar yapacaksınız.
Fakat safsataları bilirsek, karşımıza çıkan insanların, düşüncelerin bizi yanıltmasına engel olabiliriz. Bu tarz mantık hatalarının farkına varmak, fikirlerimizi yeniden gözden geçirip, yetersiz olanlarını kolayca eleyebilmek ve düşünce yollarımızdaki çöpleri temizlemek fazlasıyla değerli ve önemli.
Daha az safsata yapmamız dileği ile…
BONUS
İleri okuma ve faydalı linkler:
- Your Logical Fallacy is
- Safsata Kılavuzu
- Logically Fallacious
- Yalın Alpay ve İlker Canikligilin 10 bölümden oluşan Safsata Savar programı