18 Mayıs 1048’de doğan ve 4 Aralık 1131’de hayatını kaybeden Ömer Hayyam, bir şair, filozof, matematikçi ve astronomdu.
Çok sayıda çağdaşının aksine doğum tarihinin tam olarak bilinmesi Ömer Hayyam’ın takvim konusunda uzman olmasından ve kendi doğum tarihini tam olarak saptamasından kaynaklanıyor.
Yaşamanın sırlarını bileydin
Ölümün sırlarını da çözerdin;
Bugün aklın var, bir şey bildiğin yok:
Yarın, akılsız, neyi bileceksin? 
Tam ismi Gıyaseddin Eb’ul Feth Ömer İbni İbrahim el-Hayyam olan Ömer Hayyam, genellikle şarap ve aşk üzerine yazdığı rubaileriyle tanınıyor olsa da, dünya bilim tarihinde iz bırakmış bir bilim insanıdır.
Ovada her kızıl lalenin teni
Bir padişahın kanıyla beslendi.
Yerden biten şu mor menekşe yok mu?
Bir güzelin yanağındaki bendi.
Hayyam’ın takvim konusundaki uzmanlığını, konuyla ilgili eserlerinin yanı sıra, 1079 yılında büyük bir kısmını tamamladığı ve Gregoryen ve Miladi takvimden daha hassas olan Celali takviminde görüyoruz.
Seher yeli eser yırtar eteğini gülün
Güle baktıkça çırpınır yüreği bülbülün
Sen şarap içmene bak, çünkü nice gül yüzler
Kopup dallarından toprak olmadalar her gün.
Bazı kaynaklarda Hayyam’ın, dönemin ünlü Selçuklu veziri Nizam’ül-Mülk ve Alamut Kalesi’nin komutanı ve dünyanın ilk teröristi kabul edilen Hassan Sabbah ile aynı medresede eğitim aldığı bilgisi yer alıyor. Bunun yanı sıra Nizam’ül-Mülk ile Hasan Sabbah’ın arasındaki düşmanlığa rağmen, Hayyam’ın her ikisiyle de yaşamı boyunca görüşmüş olduğu belirtiliyor.
Bazı tarihçilerse, Nizam’ül-Mülk’ün yaşça diğerlerinden büyük olması sebebiyle, aynı medresede eğitim görmüş olamayacaklarını ifade ediyorlar.
Ancak konuyla ilgili üçünün de verdiği bir bilgi bulunmuyor.
Varlık yokluk derdini aklından sil;
Bırak öteleri de kendini bil.
Doldur şarabı, geniş bir nefes al:
Kaç nefes alacağın belli değil.
Tarihin en önemli matematikçileri arasında değerlendirilen Ömer Hayyam, üçüncü dereceden bilinmeyen denklemlerle ilgili yazdığı bir eserinde, bilinmeyen rakamın yerine Arapçada ‘şey’ anlamına gelen bir kelime kullanmıştır.
Eser İspanyolcaya çevrilirken bu kelime Xay olarak geçmiş ve zaman içinde, bugün de kullandığımız haline, x’e indirgenmiştir.
Bir elde kadeh, bir elde Kuran;
Bir helaldir işimiz, bir haram.
Şu yarım yamalak dünyada
Ne tam kafiriz, ne tam Müslüman!
Hayyam, Binom Açılımını kullanan ilk bilim insanı kabul edilmektedir.
Aynı zamanda Pascal Üçgeni olarak isimlendirilen matematiksel kavram, Hayyam tarafından bulunmuştur.
İlk modern rasathanenin de kurucusu Hayyam’dır.
Ferman sende, ama güzel yaşamak bizde:
Senden ayığız bu sarhoş halimizde.
Sen insan kanı içersin, biz üzüm kanı:
İnsaf be sultanım, kötülük hangimizde?
Günümüzde yüzlerce, belki de binlerce rubainin Hayyam’a ait olduğu düşünülse de, uzmanlar yalnızca 158 rubainin Hayyam tarafından yazıldığını belirtmektedirler.
Rus yazar Dmitry Zhukovski ise, bu sayının ancak 83 olduğunu ifade etmiştir.
Ey kör! Bu yer, bu gök, bu yıldızlar boştur boş!
Bırak onu bunu da gönlünü tut hoş!
Şu durmadan kurulup dağılan evrende
Bir nefestir alacağın, o da boştur boş!
Ömer Hayyam, bazı kaynaklarda, tarihte bilinen ilk savaş karşıtı eylemci olarak da geçmektedir.
Ne mutlu adı sanı bilinmeyene;
İpeklere, kürklere bürünmeyene;
Anka gibi iki dünyadan da geçip
Bu viranede baykuşa dönmeyene.
Rubaiyatıyla tarihin en büyük şairlerinden biri olarak anılan Hayyam, bilimsel çalışmalarıyla, İbni Sina’dan sonra, Doğuda yetişmiş en büyük bilgin olarak kabul edilmektedir.
Kim demiş haram nedir bilmez Hayyam?
Ben haramı helalı karıştırmam:
Seninle içilen şarap helaldir,
Sensiz içtiğimiz su bile haram.
Tıp, fizik, astronomi ve matematik gibi alanlarda çalışmalar yapan Ömer Hayyam, pek bilinmese de çok sayıda teoremin yaratıcısıdır.
En büyük eseri, kübik denklemler üzerine incelemelerinin de yer aldığı Cebir Risalesidir.
Günümüzde İsmi Bilinen Eserleriyle Hayyam
- Astronomi ve takvim hesaplamalarıyla ilgili olan ve Melikşah’a ithaf ettiği Ziyc-i Melikşahi,
- Evrende zıtlığın zorunlu olduğu ile ilgili olan Fil Cevab Selaseti Mesail ve fi Keşfil Hicab,
- Cebir ve denklemlerle ilgili olan Risaletün fi Berahin İl Cebr ve Mukabele,
- Aritmetik ile ilgili olan Müşkilat’ül Hisab,
- Genel prensiplerle ilgili olan İlm-i Külliyat,
- Öklid’in bir probleminin çözülmesine ilişkin metotla ilgili olan Risaletün fi Şehri ma Eşkele min Musaderat,
- Takvim ve yılbaşı tespiti ile ilgili olan Nevruzname,
- İlim prensipleriyle ilgili olan Fil Mutayat,
- Dönemin vezirinin biyografisi olan Nizam’ül-Mülk,
- Geometriyle ilgili olan Kütabün fi’l Burhan ül Sıhhat-ı Turu kül Hind,
- Pırlantalı eşyaların değerini bulmayla ilgili olan Mizan’ül Hikem,
- Eşyalarda altın ve gümüş miktarının belirlenmesiyle ilgili olan Risaletün fil İhtiyal li Marifet,
- Felsefede ontoloji ile ilgili olan Risaletün fi Vücud,
- Fiziğe dair olan Muhtasarun fi’t Tabiiyat,
- Felsefeye dair olan Risaletün fi’l Kevn vet Teklif
- İklim ve hava değişiklikleriyle ilgili olan Levazim’ül Emkine,
- Yaratılış ve insanın ibadet görevi üzerine olan Abdurrahman’el Neseviye Cevab,
- Arapça rubailerini içeren Eş’arı bil Arabiyye.
Ben olmayınca bu güller, bu serviler yok.
Kızıl dudaklar, mis kokulu şaraplar yok.
Sabahlar, akşamlar, sevinçler tasalar yok.
Ben düşündükçe var dünya, ben yok o da yok.
—
Bulut geçti, göz yaşları kaldı çimende
Gül rengi şarap içilmez mi böyle günde?
Bugün bu çimen bizim, yarın kim bilir kim
Gezecek bizim toprağın yeşilliğinde.
