Nevruz, binlerce yıldır, Türkiye’nin de içinde bulunduğu geniş bir coğrafyada kutlanıyor.
Bazı tarihçilere göre; insanlığın ilk bayramı ve bıraktığı en köklü kültürel miras olarak kabul ediliyor.
‘Her gün açar gönlümi zevk-i vis’alün yenleden
Gerçi güller açmağa her yılda bir nevruz olur.’
Fuzuli
(Güllerin açması için yılda bir kez Nevruz olur, oysa sevgiliye kavuşma zevki şairin gönlünün her an açmasını sağlar.)
Adriyatik’ten Orta Doğu’ya, Anadolu’dan Çin’e kadar uzanan coğrafyada, neredeyse tüm toplumlar tarafından kutlanıyor.
Her toplumda; tarihsel, sosyolojik ve kültürel özelliklere bağlı olarak, birbirinden farklı törenler, ayinler ve kutlamalar düzenleniyor.
Doğanın uyanışını, baharın başlangıcını ve yaşamın yeniden canlanmasını temsil eden Nevruz; Sultan Nevruz, Nevruz Sultanı ya da Mart Dokuzu olarak da anılıyor.
Topluluklar arasında farklılık göstermekle birlikte, genellikle 9, 21, 22 veya 23 Mart tarihlerinde kutlanıyor.
‘Yılda bir olun bu dem-i Ferhunde aceb mi
Olmazsa her eyyamda ger alem-i nevruz.’
Nef’i
(Nevruz neşesinin her zaman olmadığına şaşmamak gerekir, çünkü uğurlu olan sevinç ve neşe zamanı yılda bir defadır.)
Farsça, nev ve ruz kelimelerinin birleşiminden oluşuyor ve yeni gün / gün ışığı anlamını taşıyor.
Pek çok destan ve efsanenin de süslediği Nevruz, aynı zamanda, On İki Hayvanlı Takvime ve Celali Takvimine göre yeni yılının başlangıcı.
‘Bu rûz odur ki sezadır olursa bir demine
Fedâ zamâne-i sâd Baykara ve müddet-i Cem.’
Nedim
(Bugün, bir anına, Sultan Baykara’nın ve Cemşid’in saltanat zamanlarının yüzlercesinin feda edilmesine layıktır.)
Kimi söylencelere göre Buzul Çağının bitiminden hemen önce kutlanmaya başlanan Nevruz’un geçmişi kimilerine göreyse, mevsim dönümlerinin insan yaşamını belirlediği dönemlere kadar uzanıyor.
Bazı toplumlarsa, Nevruz’un ilk defa Pers Şahı Cemşid döneminde kutlandığına inanıyor.
İlk kutlamalar, Orta Asya Türk toplumlarında Ergenekon Destanına, Kürt ve Fars mitolojilerinde ise, Demirci Kawa Efsanesine dayandırılıyor.
Nevruz terimine ilk defa, M.S. 2. yüzyılda Pers İmparatorluğu kaynaklarında rastlanıyor. Fakat, bundan önce M.Ö. 600’lü yıllardan itibaren, diğer devletler tarafından Pers İmparatoru’na yılın bu zamanlarında hediyeler gönderildiği bilgisi de yer alıyor.
Nevruz’la ilgili çeşitli bilgiler Kutadgu Bilig, Nizamü’l-Mülk’ün Siyasetnamesi ve Uzun Hasan’ın kanunları gibi pek çok farklı kaynakta yer alıyor. Ayrıca Divan-ı Lügati’t Türk’te ilkbaharın gelişi olarak da geçiyor.
‘Başladı gülşende mürg-i hoş-nevâ Nevrûz’dan
Şah-ı gül bezminde taksim itdi bir garrâ gazel.’
Baki
(Güzel sesli kuş gül bahçesinde Nevruz’dan dem vurmaya başladı, gül padişahının meclisinde bir güzel gazelin taksimini yaptı, bir güzel gazel terennüm etti.)
Eski Mısır’dan Safavilere, Sasanilerden Moğollara kadar çok sayıda devlet tarafından kutlanan Nevruz, Selçuklu ve Osmanlı İmparatorlularında bayramdı. Bu dönemlerde padişaha Nevruziye ve Bahariye ismini taşıyan şiirler sunulurdu.
Bunun yanı sıra Türk müziğinde yüzyıllardır Nevruziye makamı bulunuyor.
Bugün mesir macunu olarak isimlendirdiğimiz karışım da geçmişte Nevruziye Macunu olarak anılıyordu.
İslamiyet’ten önce kutlanmaya başlayan Nevruz’un dinlerle, mezheplerle veya etnisitelerle birebir ilişkisi yoktur.
Nevruz; Sünniler, Aleviler ve Bektaşilerin yanı sıra Zerdüştler ve Ezidiler gibi farklı inançlara sahip çok sayıda toplum tarafından kutlanıyor.
BONUS
2010 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, 21 Mart’ı Dünya Nevruz Bayramı ilan etmiştir. Ayrıca, Birleşmiş Milletler Manevi Kültür Mirası Koruma Kurulu, Dünya Manevi Kültür Mirası Listesi’ne dahil edilmiştir.
Lâmekân ilinden bir seda geldi
Nevruzunuz canlar mübarek olsun
Kalb-i mü’minâna bir sefa geldi
Nevruzunuz canlar mübarek olsun
Vilâdet günüdür hak murtezâ’nın
Şemşir-i kudretle ol kibriyânın
Na’ra-yı haydar tek açıp dehânın
Nevruzunuz canlar mübarek olsun
Bu gün huruç eder cümle mevcudat
Bu dem kıyam eder yevm-i arasat
Bu demde açılır mü’mine mir’at
Nevruzunuz canlar mübarek olsun
Zirûh, gayri zirûh başkeser şaha,
Bu dem izin alıp gelirler caha
Fescidü emriyle ol yüzü maha
Nevruzunuz canlar mübarek olsun
Bunda hadân olur kalbi mükerrer
Göz yaşları olur la’l ü mücevher
Aşk olsun canlara didâri kemter
Nevruzunuz canlar mübarek olsun
Didâri
