Beş Büyük Kişilik Özelliği
Psikolojide Büyük Beşli, Beş Etmen Modeli veya Beş Büyük Faktör Kuramı olarak isimlendirilen Beş Büyük Kişilik Özelliği, deneysel araştırmalar sonucunda keşfedilmiş ve yaygın bir şekilde kabul görmüştür.
Kişilik Araştırmalarına Kısa Bir Bakış
Uzun yıllar devam eden kişilik araştırmaları içinde en dikkat çeken çalışmalardan biri, Gordon Allport ve H.S. Odbert’in dönemin en ayrıntılı iki İngilizce sözlüğünü kullanarak kalıcı olduklarını düşündükleri 4.000’i aşkın sıfatı içeren bir kişilik tanımlayıcı sözlük oluşturmalarıdır.
1940’lı yıllarda Raymond Cattell, Allport ve Odbert’in listesini yeniden düzenlemiş ve bu sıfatların sayısını 171’e indirmiştir. Daha sonra, yaptığı bir deneyle 35 büyük kişilik özelliği öbeği (kişilik küresi) belirlemiştir. Bunların ışığında, kişilik testleri hazırlamış ve sonunda 16PF Kişilik Anketi’ni geliştirmiştir.
1961 yılında Ernest C. Tupes ve Raymond E. Christal, Cattell’in kişilik ölçeğini temel alarak beş tekrar eden etmeni keşfetmişlerdir. Bu beş etmenin yeterli olduğunu bulan Warren T. Norman, bu etmenleri dışadönüklük, uyumluluk, sorumluluk, duygusal denge ve kültür olarak sınıflandırmıştır.
1960’lı yılların sonundan itibaren yapılan birçok farklı kişilik araştırmalarının ardından, 1980’li yıllarda Lewis Goldberg beş etmeni yeniden keşfetmiş ve birçok araştırmacıyla çalışmalarını sürdürmüştür.
1985 yılına gelindiğinde ise, Costa ve McCrae NEO PI-R beş etmen kişilik envanterini yayımlamışlar ve yıllar içinde geliştirmeye devam etmişlerdir.
Diğer Kişilik Kuramlarından Farkı
Beş etmen modeli, bir psikoloğun kuramına değil, insanların birbirini anlamak için kullandığı en doğal araç olan dile dayandığı için diğer kişilik kuramlarından ayrılmaktadır.
Kurama Getirilen Eleştiriler
Kuramın dindarlık, Makyavelizm, dürüstlük ve motivasyon gibi kişiliğin diğer alanlarının görmezden gelinmesi sebebiyle insan kişiliğinin tamamını kapsamadığını ve sınırlı kaldığını düşünen bazı psikologlar modelden ayrılmışlardır.
Bazı psikologlara göre; Büyük Beşli, öznel olan ve duruma bağlı nitelikleri kapsamamaktadır.
Bazı psikologlar ise, çözümlemenin inceleyicinin yorumlarına dayandığını bu yüzden objektif ve evrensel olamayacağını belirtmişlerdir.
Beş Büyük Kişilik Özelliği
Dışadönüklük
Genellikle insanlar arasında kendisini rahat hisseden, ilgi odağı olmaktan hoşlanan, sosyal, enerjik, konuşkan ve girişken kişilerdir. Diğer insanların ortaklığını ve teşvikini aramaya meyilli olabilirler.
Dışadönüklüğün diğer kutbu içedönüklüktür. İçedönük insanlar daha çekingen, sessiz, yalnızlığı seven ve diğer insanlara karşı mesafeli olabilirler.
Duygusal Denge
Duygusal denge boyutunda düşük puan alan bireyler öfke, kaygı, üzüntü ve stres gibi olumsuz duyguları yaşamaya eğilimlidirler. İnişli çıkışlı düşünce ve duygulara sahip olabilirler. Olağan durumları tehdit olarak algılayabilir, küçük hayal kırıklıklarında umutsuzluğa düşebilirler. Olumsuz duygusal tepkileri uzun süre devam edebilir.
Ölçeğin diğer tarafında, duygusal denge puanı yüksek olan kişiler, duygusal olarak daha az tepki gösterirler. Daha sakin ve uyumlu olabilirler. Stresle daha kolay baş edebilir ve olumsuz düşüncelerini kontrol edebilirler.
Deneyime Açıklık
Deneyime açık kişiler genellikle meraklı, hayal gücü geniş, özgürlükçü, duygu ve düşüncelere açık kişiler ve değişimi severler. Yaratıcı ve eğitsel faaliyetlere meyilli olabilirler.
Deneyime açık olmayan kişilerse genellikle daha geleneksel ve tutucudurlar. Daha doğrudan ve açık olanı, karmaşık ve belirsiz olana tercih ederler. Değişime direnç gösterirler.
Sorumluluk
Sorumluluk puanı yüksek olan kişiler disiplinli, kontrollü, azimli, dakik, planlı hareket eden, görev bilincine ve liderlik becerilerine sahip kişilerdir. Aynı zamanda mükemmeliyetçi ve işkolik olabilirler.
Ölçeğin diğer tarafında, sorumluluk puanı düşük olan kişiler daha dikkatsiz, dağınık, sabırsız ve işlerini yarım bırakmaya meyilli olabilirler.
Uyumluluk
Uyumluluk puanı yüksek olan bireyler genellikle insancıl, hoşgörülü, empati kurabilen, yardımsever, cömert, sosyal, uzlaşmacı ve arkadaş canlısıdırlar.
Diğer yandan, düşük puanlı kişiler genellikle şüpheci, çabuk sinirlenen, negatif düşünmeye yatkın, uzlaşmacı yaklaşım göstermeme eğiliminde ve kendi çıkarlarını diğerleriyle anlaşmaktan üstün tutan kişilerdir.