Bilmeniz gereken bilim kurgu türleri nelerdir?
Bilim kurgunun kendi içinde ayrıldığı en az 5 temel dalı var: (1) Sert Bilim Kurgu (Hard Science Fiction), (2) Apokaliptik ve Post Apokaliptik Bilim Kurgu, (3) Askeri Bilim Kurgu, (4) Mizahi Bilim Kurgu (5) Uzay Operası (Space Opera).
Ama benden size söylemesi, olayları çok karıştırmaya gerek yok. Başlarken 3 ana dalı bilmeniz ve okumalarınızı bunları bilerek gerçekleştirmeniz alacağınız keyfi arttıracaktır: (1) Sert Bilim Kurgu, (2) Uzay Operaları ve (3) Yumuşak Bilim Kurgu (Soft Science Fiction)
‘Başarıya giden yolda planlama tek başına yeterli değildir. İnsan koşullara göre tavır almayı da bilmeli.’
Vakıf, Isaac ASIMOV
Türleri bilmek neden önemli?
Türünü bilerek gerçekleştireceğiniz okumalarda, kurguyu ve akışı da ona göre anlamlandırıyorsunuz.
Sert bilim kurguda, neyin neden olduğu, katı ve açıklaması mümkün bilimsel öngörülere dayanır. Mesela; bir uzay gemisinin gezegenler arası yolculuğunun rotasının nasıl hesaplandığı size aktarılır. Bir yere mi ışınlandı, bunun bilimsel dayanakları da hikayededir. Fakat yumuşak bilim kurguda böyle bir şey söz konusu değildir. Bir yere ışınlanılmıştır, bir yerde olunmuştur ve yazar size bu evreni bilimselden çok zihinsel bir anlatı çerçevesinde anlatır. Mantık dışı değildir ancak bilimsel olmayan öğeler de barındırır.
Uzay operaları ise, kendi içinde alt birimlere ayrılabiliyor: sert uzay operaları ve yumuşak uzay operaları gibi. Mantık çerçevesi yukarıdaki ile aynıdır.
‘Hiçbir şeyi değiştirmeyen tesadüfler vardır.’
İşkencecinin Gölgesi, Gene WOLFE
Türleri bilmenin bir diğer faydası…
Yazarı da tanımaktır. Asimov okuyorsanız (tavsiye; Ben Robot), onu, sert bilim kurgu yazarı bir bilim insanı olarak değerlendirirsiniz. Aynı zamanda Asimov, bilim kurgunun kurucu babalarından olduğu için, yazdıklarının ayrı bir kıymeti harbiyesi mevcuttur.
Mesela; Madam Bovary’i okuyacaksınız illa Gustave Flaubert kimdir, hangi dönemde neler yapmıştır kaygısı gütmez, daha ziyade metne yönlenirsiniz. İlk etapta Flaubert’i iyi tanımak metni daha anlaşılır kılmaz. Fakat bilim kurguda işler pek öyle yürümez. Asimov’u tanımdan, kim olduğunu bilmeden de eserlerine kıymet verebilirsiniz fakat anlamadığınız noktalar, okuma iştahınızı kesebilir. Bu yüzden yazarı tanımak gerekir.
‘Eğer katliama katliamla, tecavüze tecavüzle, nefrete nefretle karşılık verilecekse, kimin baltasının daha kanlı olduğunu sormanın bir anlamı kalır mı?’
Liebovitz İçin Bir İlahi, Walter M. Miller Jr.
Kutunun dışında düşünme alışkanlığı kazanırsınız.
Philip K. Dick (bundan sonra PKD diyeceğim), özellikle yumuşak bilim kurgunun önde gelenlerindendir. PKD okumaları yapa yapa, (tavsiye; Androidler Elektrikli Koyun Düşler mi) bilim kurgunun ‘bilim’ kısmının daha arka planda kaldığı, kurgu kısmının ise felsefi sorgulamalarla sizi alt üst edebileceği ayrı bir safhaya girersiniz.
Örneğin (tavsiye); Valis ile inançlarınızı sorgular ve basit fikirlere yöneltilen çarpıcı sorularla: ‘Acaba bunu neden hiç böyle düşünmedim ki’ hesaplaşmaları yaparken bulabilirsiniz kendinizi.
Ya da örneğin (tavsiye); Yüksek Şatodaki Adam, İkinci Dünya Savaşı’nın kazananlarının, şimdikinin tersi olduğu bir dünyayı tüm detaylarıyla işler. Amerika kıtası, Almanya ve Japonya arasında paylaşılmıştır ve hikaye başlar.
‘Gerçeklik, ona inanmayı bıraktığında kaybolmayan şeydir.’
Valis, Philip K. Dick
Türleri ve yazarı tanımanın önemini anladıktan sonra…
Türler arası sınırların son derece geçirgen olduğunu, yazarların aşırı üretken ve sıra dışı dünyalarının ‘tür’ gibi bir kalıba sığamayacağını keşfedersiniz. Bilim kurgu dünyasına aşık olmamı sağlayan Stanislaw Lem’in Solaris başyapıtı ile zihniniz allak bullak olur ve öyle bir varoluşsal sorgulamaya girersiniz ki, varoluşçu akımın önderlerinden olan Sartre bile bu duruma şapka çıkartırdı.
Aynı yazarın İnsanın Bir Dakikası eseri gibi hem sert hem yumuşak türlerdeki özellikleri gösterip ‘eyvah ki ne eyvah…’ dedirtecek türden bir metin yazdığına da şahit olursunuz. O da yetmez Gelecek Bilim Kongresi eseri saf bir uzay operasıdır.
‘İnsanlar hakkındaki tek temel gerçekliğin onları yalnızken seyredilerek keşfedilebileceğine inanıyordu.’
Dönüşüm Hastanesi, Stanislaw LEM
Bir yanlış anlaşılma olmasın…
Tüm öğeler edebiyatın bu dalını anlamak için donanımlı, yetişkin ve sıkı bir okur olmayı gerektirdiğini size düşündürebilir. O zaman biz de sahnemize Douglas Adams’ı davet ederiz ve Otostopçunun Galaksi Rehberi eserini takdim ederiz.
Kitap, 1978 yılında BBC’de yayınlanan bir radyo oyunu. 7 yaşında da 70 yaşında da olsanız, okuyup güleceğiniz; 7 yaşındaysanız bilim kurguyu seveceğiniz, 70 yaşınızda iseniz hem güleceğiniz hem de derin derin düşünebileceğiniz bir mizahi bilim kurgu.
‘Benim evrenim gözlerim ve kulaklarımdır. Bunun dışında her şey söylentidir.’
Otostopçunun Galaksi Rehberi, Douglas ADAMS
Ödülleri de bilirseniz iyi olur…
5 tane önemli ödül var. İlki HUGO. Edebiyat dünyasında Nobel ne ise, bilim kurguda HUGO o.
İkincisi, Locus. Locus, çok önemli bir bilim kurgu dergisi ve ince eleyip sık dokuyan bir jüri ve halk katılımı var. Kolay değil, değil. Hiç kolay değil. Oldukça saygın bir ödül.
Üçüncüsü, Nebula Ödülü. Nebula, Amerika ve Bilim Kurgu Yazarları Derneği’nin titiz elemeleri ile belirleyip verdiği ödüldür ve oldukça önemlidir.
Dördüncüsü, Philip K.Dick Ödülü. Bu ödül yazarımız anısına verilir ve alan eser muhakkak okunması gereken eserdir. Çünkü buradaki değerlendirme ölçütü, ‘eser ne kadar kutunun dışında kalmış’tır.
Ve sonuncusu Science Fiction Hall of Fame’dir. Bu ödül, esere değil yazara verilir ve ödülden ziyade çok çok çok önemli bir payedir.
Bilim kurgunun kült yazarları saymakla bitmez ama kabaca; Asimov, Arthur C. Clarke, Gene Wolfe, PKD, Ursula K. LeGuin ve burada adını sayamadığımız diğer çok çok değerli yazarların eserlerinin Türkçe çevirileri de çok önemli metinlerdir.
Günümüze gelince, biraz daha seçiciyseniz ve bu ödülleri biliyorsanız, kim hangi ödülü almış diye küçük bir araştırmayla adını pek duymadığımız yazarların önemli metinlerine de ulaşabilirsiniz.
‘Nasıl olursa olsun, iyi eğitirseniz bir Zen keşişini, kana susamış bir savaşçıya dönüştürebilirsiniz.’
Bitmeyen Savaş, Joe HALDEMAN
Seriler önemlidir.
Evren kurgusunun ve olay akışının tek kitaba sığmadığı seriler vardır ve bu seriler önemlidir. (Tavsiye; Isaac Asimov – Vakıf Serisi ve Frank Herbert – Dune)
Beni en çok korkutan, bu seri kısmıydı. Vakıf serisi toplam 2300 sayfa. Fakat nasıl başladım nasıl bitirdim, anlatamam. Baştan alır mıyım? Kesinlikle. Bunlar klasik. Robert J. Sawyer WWW serisi ile tüm evreni ele geçiren interneti öyle bir anlatır ki, yukarıda saydığım tüm ödülleri toplar. Kısacası, serileri okumak gözünüzü korkutmasın. Hatta bir noktadan sonra; başka başka hangi seriler varmış araştırması yaparken bulabilirsiniz kendinizi.
‘İnsan özünde mantıksız bir hayvandır. Senin her şeye mantıklı yaklaşman normal değil.’
DUNE, Frank HERBERT
Bilim kurgu okumak önemli bir iştir.
Mesela anlattığım bu yazar tanıma işini edebi kurgularda da uyguluyorum ve çok işime yarıyor. Dostoyevski’nin Karamazov Kardeşler’ini okumuştum. Ama edebi ve önemli bir eser olarak. Freud’un Dostoyevski hakkında yazdıklarını okuduktan sonra bu eseri yeniden okuma sırama ekledim. Çünkü, bölünmüş (çoklu kişilik) sendromunu Freud bulmadan önce, böyle bir sendromun adı bile yok iken ortaya döken kişi Dostoyevski’dir. Eğer bilim kurgu bana bu çevresel sorgulama alışkanlığını kazandırmasaydı, Dostoyevski eserlerinden dolayı benim için büyük bir yazardı fakat şimdi, hem eserleri hem de düşünce yapısıyla çok çok büyük bir yazar.
‘Artık kimse cehaleti masumiyetle karıştıracak kadar budala olmayacak.’
Trifidlerin Günü, John WYNDHAM
Sorgulama ve eleştirel düşünme alışkanlığı kazanırsınız.
Eğer bir psikolog bana Stanislaw Lem’in Solaris’i üzerinden karakter bölünmesini açıklayamıyorsa (ki ben iki kere okuduğum halde bazı kısımları açıklamakta zorlanıyorum) bana destek sağlamadan önce Stanislaw Lem çalışmalı diye düşünürüm. Açıklayabiliyorsa, işini seven bir psikolog ile karşı karşıya olduğumu anlarım. (Hoş etrafımdaki psikolog dostlarıma bunu sormadım, bir sorayım bakayım…)
Mesela Dune evrenindeki melanj, şu anda yaşadığımız gezegende neye isabet eder. Frank Herbert acaba buna neden baharat demiştir? Asimov’un Robot serisinde, hepimize örtük bir uyarı mı kaleme aldığı halen tartışmalıdır. Arthue C. Clarke’nin Çocukluğun Sonu ile vermek istediği açık seçik mesaj alındı mı? Bence halen alınmadı ve mesajı da çok çok çok net anlaşılabiliyor.
Not: Aslında bu dar kapsamda; bilim kurgu evreninin, yani size edebiyat dünyasının bu çok önemli dalının bambaşka düşünce ufuklarının önünü açacağını anlatmak istedim. Burada ele aldığımız baş aktörler haricinde, yer veremediğimiz ama bu dünya içerisine girdiğinizde büyük bir zevkle kendinizin keşfedeceği, uzun soluklu aydınlatıcı, sorgulatıcı, düşündürücü nice yazarları tanıyıp, eserlerini keyifle okuyacağınız günler dilerim.
‘Değişimin ve değişme gereksiniminin olmadığı yerde akıl da yoktur.’
Zaman Makinesi, H.G. WELLS
