Orta Oyunu Nedir?
Kol oyunu, meydan oyunu, meydan-ı sühan, zuhuri ve zuhuri kolu gibi isimlerle de anılan orta oyunu; açık alanda doğaçlama olarak icra edilen, müzikli ve danslı bir Türk halk tiyatro oyunudur.
Tarihçesi
Orta oyununun ilk ortaya çıkışıyla ilgili birbirinden farklı görüşler vardır. Ancak ilk defa, II. Mahmud’un kızı Saliha Sultan’ın 1834 yılında düzenlenen düğün töreni için kaleme alınan Lebib’in Surnamesi’nde söz edilmiştir. Buna göre orta oyununun 19. yüzyılın ilk yarısında ortaya çıktığı ve sonrasında yaygınlık kazandığı söylenebilir.
Bazı araştırmacılar ise, Osmanlı’da kol oyunu, meydan oyunu ve zuhuri kolu gibi isimlere sahip, orta oyunu ile benzer karakterlerin yer aldığı tiyatroların ‘orta oyunu’ ismi ortaya çıkmadan önce sahnelendiğini belirtmektedir.
Ayrıca orta oyununun yüzyıllardır sahnelenen Mimus (Yunanistan), Commedia dell’Arte (İtalya) ve Auto (İspanya ve Portekiz) oyunları ile büyük benzerlik taşıdığını ifade eden araştırmacılar da vardır.
Özellikleri
Karagöz gölge oyununun canlandırılması olarak kabul edilen orta oyunu, kalabalık bir kadroyla icra edilir.
Oyuncular usta-çırak ilişkisiyle yetişir.
Doğaçlama icra edilen oyunda, toplumun sorunları mizahi ve eleştirel bir dille ele alınır ve her oyunda benzer konular işlenir.
Oyun Alanı
- Bir açık alan oyunu olan orta oyunu, izleyiciyle çevrili ‘Palanga’ ismi verilen daire ya da elips biçiminde bir alanda oynanır.
- Oyun alanı ip gerilmiş kazıklarla belirlenir.
- İzleyicinin önündeki bir köşede çalgı takımı yer alır.
- Çalgıcıların hemen arkasında kostümlerin saklandığı pusat (sandık) odası bulunur. Oyuncular bu odadan çıkıp palangaya girer.
- Erkek seyircilerin oturduğu bölüme mevki, kadın seyircilerin oturduğu alana kafes denir.
Dekor
- Yeni dünya: Evi, yaşanılan yeri simgeler. 150-175 cm yüksekliğinde, iki-üç kanatlı, kafesli bir paravandır.
- Dükkan: Kavuklu’nun işsizlik sorununa çözüm bulan atölye, eskici, kahve ocağı, vb. olan yerdir. İki kanatlı, yeni dünyadan daha küçük bir paravandır.
- İskemle
Görsel Kaynağı
Oyunda Kullanılan Diğer Gereçler
- Pişekar’ın pastavı (şakşak): Merdiven çıkılması ve kapı açılması gibi efektler ile yelpaze ve sopa gibi nesneler olarak kullanılır.
- Gece oyunları için lambalar.
Kostümler
Kavuklu: Büyük dilimli kavuk. Uçları beline sokulmuş kırmızı bir binişi. Şam kumaşından entari. Bel kuşağı. Cüppenin renginde bir çakşır. Çedik pabuçlar.
Pişekar: Dört renkli, dört dilimli külah. Yakalı ve kürklü (4 parmak genişliğinde) cüppe. Cüppenin altında aynı renkli bir çakşır, entari ya da mintan. Çedik pabuçlar.
Orta Oyununun Bölümleri
Mukaddime (Giriş): Oyun alanına çalgı eşliğinde Pişekar girer. Baş çalgıcı kabul edilen zurnacıyla kısa bir konuşma yapar ve ardından oyunun adını söyleyerek oyunu başlatır.
Muhavere (Karşılıklı Konuşma): Zurna Kavuklu havasını çalmaya başlayınca, alana Kavuklu ve Kavuklu Arkası olarak anılan cüce, kambur veya denyo gelir ve böylece ikinci bölüm olan muhavere başlar.
Muhavere, arzbar ve tekerleme olarak kendi içinde ikiye ayrılır.
- Arzbar: Kavuklu ile Pişekar’ın birbiriyle tanış çıkmasıyla sonuçlanır.
- Tekerleme: Kavuklu’nun sonunda rüya olduğu anlaşılan bir öyküyü anlattığı bölümdür. Pişekar’ın pastavını Kavuklu’nun kavuğuna vurmasıyla tekerleme sona erer.
Fasıl: Asıl oyunun yer aldığı bölümdür. Kavuklu hep oyun alanındadır. Oyunun konusuna göre sahneye farklı karakterler çıkar ve konuşmalar yaparlar. Kavuklu diğer karakterlerle kavga eder. Pişekar oyuna karışır ve anlaşmazlıkları çözer.
Bitiş: Oyunun çok kısa olan son bölümüdür. Pişekar ve Kavuklu birkaç söz söyler, ardından Pişekar oyunun son bulduğunu açıklar, işlemiş oldukları kusurlardan ötürü özür diler ve gelecek oyunun adı, yeri ve zamanını açıklar.
Kavuklu ve Pişekar müzik eşliğinde oyun alanından çıkarlar.
Karakterler
- Pişekar: Kültürlüdür, saray ağzıyla konuşur. Hem oyuncudur hem yazar hem de oyunu sahneye koyan. (Gölge oyunundaki Hacivat)
- Kavuklu: Oyunun baş komiğidir. Pişekar’ı yanlış anlayarak komik durumu ortaya çıkarır. (Gölge oyunundaki Karagöz)
- Zenne / Gaco: Kadındır. Erkek tarafından oynanır. Olumlu özellikler taşımaz.
- Çelebi: Genç, mirasyedi, İstanbul ağzı ile konuşur, kendisini kültürlü görür.
- Külhanbeyi: Kabadayı, tulumbacı.
- Balama: Rum / Frenk
- Acem: Tüccar
- Kayserili: Pastırmacı, kurnaz, pişkin, açıkgöz.
- Laz: Gemici. Çabuk kızan, çabuk yatışan.
- Arnavut: Bahçıvan
- Yahudi: Sarraf
- Kürt: Saf ve sakin.
- Denyo: Küstah mahalle çocuğu.
…
Görsel Kaynağı
Müzik ve Raks
Her oyunda hem çalgıcılar hem de dansçılar vardır. Bölüm geçişlerinde, karakterlerin oyun alanına girişinde şarkılar çalınır ve halk dansları yapılır.
BONUS
Tuluat oyuncusu ve tiyatro yöneticisi olan Kel Hasan Efendi, güldürü geleneğinin nişanesi olan kavuğu öğrencisi İsmail Dümbüllü’ye vermiştir.
İsmail Dümbüllü’nün Münir Özkul’a devrettiği kavuk bundan sonra sırasıyla Ferhan Şensoy’a ve ondan da Rasim Öztekin’e devredilmiştir.
